حفظ کیفیت و رقابت در برابر قیمتگذاری دستوری
دکتر حسن فروزان فرد؛ عضو هیات مدیره انجمن مدیریت کیفیت ایران
قریب به سه دهه است که در کشورمان تلاش می شود تا نظامهای مدیریت کیفیت برقرار شوند و توسعه پیداکنند. بی شک سازوکاردستوری قیمتگذاری، زمینه فروپاشی نظامهای کیفی را در تک تک فعالیتهای اقتصادی فراهم خواهد کرد.
دسترسی محدود به ورودیها و محدودیت در به کارگیری آنها،زمینه را به گونهای فراهم خواهد کرد که آرام آرام نظامهای کیفی ویژگیها و کیفیت خود را از دست بدهند.
باید به خاطر داشته باشیم که پس از جنگ تحمیلی و پیامدهای آن، طی چند سال با فعالسازی نظامهای کیفی، زمینهای برای رقابتپذیری بیشتر و توسعه اقتصادی فراهم شد. اگر رفتار سازمانهای دولتی بخواهد متناسب با شرایط جنگی تنظیم شود و به سمت محدودیتها، قیمتگذاری دستوری، و محدودیت دسترسی به نهادهها حرکت کنیم، دوباره همان افت کیفی که در دهه اول بعد از انقلاب در صنعت رخ داد، تکرار خواهد شد.
اگر اوضاع از تعامل با بخش خصوصی و فعالان اقتصادی دوباره به سمت محدودیتها، قیمتگذاری دستوری، و محدودیت دسترسی به نهادهها تغییر کند، نتیجه این فرایند از بین رفتن تلاش ۳۰ ساله برای اجرای کیفیت و بازسازی شرایط جنگی خواهد بود.
اگر بخواهیم رقابتپذیری را در سطح اقتصاد توسعه دهیم، رقابت باید حول محور کیفیت صورت گیرد و فرصتهایی برای خلاقیت، نوآوری و دستاوردهای نوین ایجاد شود. در حال حاضر، بهطور متوسط تنها حدود ۴۰ درصد از ظرفیت صنعت بهطور رسمی مشغول به فعالیت است. زمانی که تنها از ۴۰ درصد ظرفیت رسمی استفاده شود، تاثیرگذاری هزینهها، بهویژه هزینههای سربار، اصلاً استاندارد نیست. در این شرایط، فشار بر قیمتگذاری دستوری میتواند زمینه را برای کاهش تولید و دشوارتر شدن ادامه فعالیت بنگاههای اقتصادی فراهم کند.
نگهداری بلندمدت اقتصاد و فعالان اقتصادی در نقطه غیرتعادلی امکانپذیر نیست. فروپاشی از لحظهای آغاز میشود که اصرار کنیم جایی که ایستادهایم یک نقطه تعادلی پایدار است، و ناگهان آن نقطه تعادلی که فکر میکردیم پایدار است، فرو میپاشد. این تصویرسازی غیرواقعی از وضعیت اقتصاد، زمینه آسیبپذیری بیشتر فعالان اقتصادی را فراهم میکند. زمانی که فضای قیمتگذاری دستوری حاکم است، در یک تعادل ناپایدار، تصویری از یک تعادل پایدار و غیرحرفهای به نمایش میگذاریم که احتمال خطر آن بسیار بالاست.
کیفیت حاصل موقعیتهای رقابتیست
اگر محدودیت در زمینه تأمین مواد اولیه، تجهیزات، و تکنولوژیهای شرکتهای تولیدی، قیمتگذاری دستوری، و محدودیت بازگرداندن ارز صادراتی و ارزهای دیگر ادامه یابد، موقعیت رقابت متزلزل شده و زمینه تمرکز بر کیفیت از بین میرود، زیرا کیفیت حاصل موقعیتهای رقابتی است. زمانی که ماده اولیهای در دسترس نباشد، چگونه میتوان سطح کیفی را سنجید؟ اما هنگامی که فرصت انتخاب وجود داشته باشد و دست تولیدکننده محدود نباشد، در صورت کاهش کیفیت، گزینههای بعدی مورد بررسی قرار میگیرند.
اگر فرآیند دستکاری حدود کیفیت برای زنده نگهداشتن خط تولید ادامه یابد، تمامی زیرساختهای کنترل کیفی کشور سست میشود. دستگاهها و تجهیزات نیز درست کار نمیکنند و دقت و خروجی فرآیند کاهش یافته و از حوزه اعتماد خارج میشود. دستگاهها و تجهیزات مستهلک شده و امکان جایگزینی آنها با تکنولوژیهای بهروزتر وجود ندارد. ادامه این فرآیند در نهایت منجر به بازتر در نظر گرفتن ورودیها شده و پس از چند سال، سایهای از نظام مدیریت کیفیت در سازمان باقی خواهد ماند که از محتوا تهی است و علیرغم شعارها، تولید کیفی نخواهد بود.
زمانی که زمینه رقابت فراهم باشد، مفهوم کیفیت شکل میگیرد. از سوی دیگر، هنگامی که از کیفیت صحبت میکنیم، عملاً اجازه توجه به مفهوم رقابت را داریم. بنابراین کیفیت و رقابت لازم و ملزوم یکدیگرند و اگر مفهوم کیفیت تحت تأثیر محدودیتها قرار بگیرد، موقعیت رقابت به خطر میافتد.
تولید در لحظهای اتفاق میافتد که موقعیت رقابت کیفی وجود داشته باشد. در غیر این صورت، حتی اگر از نظر تعدادی تولید بیشتری داشته باشیم، نمیتوان آن را جهش تولید نامید. اگر جهش تولید هدف نهایی است، تولید و ارزش افزوده حاصل از آن باید بتواند موقعیتی جدید در پیشرفت اقتصادی کشور فراهم کند. جهش تولید به معنای آن است که سهم ارزش افزوده حاصل از تولید به صورت جهشی افزایش یابد. دیدگاهی که این شعار در آن مطرح شده، بیانگر آن است که چیزی که باعث توسعه پایدار اقتصاد ایران خواهد شد، جهش در تولید ارزش افزوده اقتصادی در کشور است و این زمانی اتفاق میافتد که فضای رقابتی، موقعیتهای خلاقیت و نوآوری، و دستاوردهای کیفی را به همراه داشته باشد. در غیر این صورت، افزایش تعداد تولید کم کیفیت نه تنها باعث جهش تولید نمیشود، بلکه آسیبهای فراوانی به همراه دارد و زمینه افول رقابتپذیری را نیز فراهم میکند.
انجمن مدیریت کیفیت ایران اعلام موضع میکند که با نامگذاری افزایش تعداد بیکیفیت تولید مخالف است؛ به عبارت دیگر، اگر وارد بازی خطرناک با کلمات شویم و افزایش کمیت را جهش تولید تلقی کنیم، ممکن است اصل رقابتپذیری به طور کامل از بین برود که این امر در میزان صادرات کشور قابل رصد است. یعنی میزانی که میتوانیم کالاها و خدمات تولیدی را به افرادی خارج از ایران بفروشیم که مجبور نیستند از این کالا و خدمات استفاده کنند.
مقاومت در برابر فروپاشی نظامهای کیفی با بهرهگیری از انقلاب صنعتی چهارم
فعال اقتصادیای که قصد حفاظت از منابع، نام و جایگاه خود را دارد، نمیتواند سازمان را در دست طوفان و حوادث روزمره رها کند. با توجه به شرایط سالهای اخیر و معضلات اقتصادی از جمله محدودیت دسترسی به منابع مالی، تورم، فرسودگی و از بین رفتن ظرفیتهای تولید و ناتوانی بنگاهها در جایگزینی آنها به دلیل محدودیتهای ارزی و ناتوانی در تعاملات بینالمللی، اولین شرط بقا تابآوری است. قبل از هرگونه شعار و تصمیم به بهبود، باید تلاش کرد از آنچه که هست حفاظت شود. گام اول برای پشت سر گذاشتن این دوران سخت، حفاظت از نیروی کار، منابع انسانی، دانش و آگاهی، و دقت نظر در نحوه فعالیت، شکل و اندازه تولید است.
گام دوم، نگاه به ظرفیتهایی است که تغییرات تکنولوژی و گفتمان صنعتی میتواند برای جبران عقبافتادگیها فراهم کند. در قالب انقلاب صنعتی چهارم، نقش انسان به عنوان تصمیمگیرنده، برنامهریز و مغز متفکر و هوشیار در فرآیند، با همه محدودیتها، برای تصمیمگیریهای مهم و سریع و مبتنی بر داده به هوش مصنوعی واگذار شده است.
ما در گفتمان انقلاب صنعتی سوم دچار عقبافتادگیهایی هستیم. مواجهه با انقلاب صنعتی چهارم به ما این امکان را میدهد که به جای طی کردن مسیر انقلاب صنعتی سوم تا انتها و استفاده از تمام ابزارهای آن، عقبافتادگیها را با ابزارها و فناوریهای بهروزتری جبران کنیم. اگر سطح هوشیاری را بالا نگه داریم، امروزه میتوان برخی از ناکارآمدیهای گذشته را با استفاده از ابزارهای انقلاب صنعتی چهارم و گردش استراتژیک به فرصت و نقطه قوت تبدیل کرد. اصلاح باید به گونهای باشد که وضعیت قبل بهبود نیابد؛ بلکه به وضعیت جدید تبدیل شود. این بدان معناست که تکنولوژیهای موجود را با تکنولوژیهای با ویژگیهای یکسان جایگزین نکنیم؛ بلکه فضای تولید را با اضافه کردن فناوری بهروزتر به گونهای ارتقا دهیم که جبران عقبافتادگیهای گذشته باشد.
دکتر حسن فروزان فرد؛ عضو هیات مدیره انجمن مدیریت کیفیت ایران
حبرنگار:فاطمه شریف:روابط عمومی انجمن مدیریت کیفیت ایران