مقدمه :
تحولات پیچیده و سریع چند دهه اخیر و نیز شتاب گیری روند جهانی شدن موجب شده است تا جوامع گوناگون تلاش کنند تا بیش از پیش خود را برای پذیرش تحول آماده کنند. آنچه که تا چند دهه پیش به عنوان یک امتیاز اقتصادی تلقی می شد، عبارت بود از برپایی و فعال نگهداشتن شرکت های بزرگ و به تبع آن دولتی شدن اغلب سازمان ها؛ و چنین هم استدلال می شد که هرچه این شرکت ها بزرگتر باشند، اقتصاد پویاتر و قدرتمندتر می گردد. از نیمه دوم قرن بیستم تا کنون الگوهای متفاوتی از رشد و توسعه صنعتی در کشورهای جهان تجربه شده است. از جمله یکی از این الگوها، بنگاه های کوچک و متوسط مقیاس و خوشه های صنعتی می باشد.تحولات اخیر و به ویژه فشارهای جمعیتی، نوآوری های لحظه به لحظه، پیچیده تر شدن فرایندهای مدیریتی و تصمیم گیری، و نیاز به تصمیم گیری های آنی موجب به وجود آمدن تغییرات اساسی درساختار این سازمان های غول پیکر گردیده است. به همین جهت امروزه اصلاحات اقتصادی از نوع تشکیل و راه اندازی بنگاه های کوچک و متوسط مقیاس (SME) در بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای درحال توسعه به عنوان یک رویکرد راهبردی محسوب می شود و لزوم تغییر نقش دولت، توانمندسازی بخش خصوصی، رقابت پذیری اقتصاد و تعامل با قواعد جهانی سازی و… سیاستگذاری‌های مبتنی بر آزادسازی اقتصاد و تقویت بخش خصوصی را جهت توسعه فعالیت های اقتصادی ضرورت می بخشد.
این بنگاه های اقتصادی علی رغم آنکه به سرمایه گذاری کمتری نیاز دارند، بازدهی بیشتری داشته و درایجاد اشتغال، ایجاد بستر مناسب برای نوآوری و اختراعات و افزایش صادرات این کشورها، نقش مهمی دارند. در بسیاری از کشورها این بنگاه ها، تامین کنندگان اصلی اشتغال جدید، مهد تحول و نوآوری و پیشرو در ابداع فناوری های جدید بوده اند. از سوی دیگر این صنایع به دلیل ویژگی های منحصر به فرد خود می تواند از جاذبه های فراوانی برای بخش خصوصی برخوردار باشد، که این امر بسته به شرایط داخلی اقتصادی کشورها قوانین و سیاست های حمایتی در کشورهای مختلف به عنوان الگویی موفق برای توانمند سازی علمی و صنعتی معرفی شده است.
هدف اصلی این نوشتار بررسی نقش بنگاه های کوچک و متوسط در توسعه فعالیت های اقتصادی کشور و دستیابی به مدل بومی جهت ساماندهی خوشه های صنعتی می باشد.
نقش مهندسی صنایع در رشد و توسعه‌ی خوشه‌ها(SME)
امروزه توسعه از طریق ابداء خوشه ای نقش محوری و بارزی در سیاستهای اقتصادی و صنعتی کشورهای توسعه یافته ایفا می نماید. اگر رویکرد های گذشته تمرکز بیشتری بر اقتصاد کلان داشته اند، اینک کسب و کار خرد، احساس مسئولیت نسبت به افزایش قابلیت رقابت واحدهای کوچک و متوسط، بهبود ارتباطات شبکه ای، تاکید بر حمایتهای غیر مستقیم در مقابل پرداخت یارانه، ترکیب رقابت و همکاری بمنظور تقویت یادگیری و نوآوری، ارتقاء سطح همکاری واحدهای کوچک و بزرگ و تقویت مثلث همکاری خوشه ها، دولت و دانشگاه مورد تاکید و توجه بیشتری قرار می گیرد .
هر قدر نگاه به حل مسائل از سطح بین المللی، ملی و بخشی به سمت منطقه ای و محلی ، مبتنی بر قابلیت های پویای سیستم های اجتماعی شکل یافته بر پایه فرایندهای طبیعی پیش می رود، توجه به کسب و کار خرد در قالب شبکه ارتباطی قابل تعریف ذیل بحث توسعه خوشه ای از اهمیت ویژه ای برخوردار می شود .
حدود دو دهه است که توسعه صنعتی مبتنی بر خوشه ها، بعنوان یک استراتژی نوین مورد توجه برنامه ریزان و سیاستگذاران در کشورهای صنعتی و در حال توسعه می باشد.سازمانهای بین المللی همچون UNIDO,ILO و بانک جهانی نیز طرحهای متعددی را از طریق توسعه خوشه های صنعتی در کشورهای مختلف اجرا و حمایت کرده اند.
امروزه در اکثر کشورهای جهان، صنایع کوچک و متوسط از جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، تولید صنعتی و ارائه خدمات در حال نقش آفرینی هستند. همچنین در کشورهای در حال توسعه، صنایع کوچک و متوسط عامل راهبردی برای توسعه اقتصادی، اشتغال زایی و رقابت پذیری صنایع می باشند. این در حالی است که در کشور ما با وجودی که بیش از 90 درصد واحدهای تولیدی در گروه صنایع کوچک و متوسط قرار می گیرند، بدلیل نداشتن استراتژی توسعه مبتنی بر ساختارهای موجود صنعتی و رها کردن واحدهای کوچک تولیدی به حال خود، این بنگاه ها نتوانسته اند سهم قابل توجهی در تولید ناخالص ملی و ایجاد ارزش افزوده داشته باشند و از کمبود های شدیدی در رنج هستند که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود :
- فقدان مقیاسهای لازم از جنبه های مختلف سرمایه، تولید و بازار
- فقدان محیط های مناسب رشد کسب و کار از جنبه های مختلف حقوقی، قانونی و …
- فقدان زیر ساختهای نرم افزاری و تشکیلاتی
- تولید با فناوریهای کهنه و عدم دسترسی به تکنولوژیهای نوین
- فقدان ارتباط منسجم با شبکه های بانکی و مالی کشور
- عدم وجود شبکه های همکاری میان بنگاهی
- عدم شناخت از بازارهای هدف
خوشه های صنعتی یکی از الگوهای موفق سازماندهی صنایع کوچک و متوسط هستند که کاستیهای صنایع کوچک و متوسط را رفع و مزیتهای مختلف صنایع کوچک، چون انعطاف پذیری و تنوع را تقویت می بخشند. خوشه صنعتی مجموعه ای از بنگاه های تولیدی و خدماتی در یک رشته صنعتی است که با تکیه بر سرمایه های قوام یافته اجتماعی در مناطق مختلف جغرافیایی در کنار نهادهای پشتیبان و از طریق روابط متراکم میان بنگاهی شکل می گیرد . سازمان صنایع کوچک وشهرکهای صنعتی ایران در راستای یکی از مأموریتهای خود با هدف شناسایی و توسعه خوشه های صنعتی کشور، با ایجاد دفتر خوشه های صنعتی از نیمه دوم سال 1380 محورهای کلی برنامه ملی توسعه خوشه های صنعتی کشور را به صورت زیر تعیین نمود .
- محور های کلی برنامه توسعه خوشه ها
- فرهنگ سازی و اطلاع رسانی
نظر به اینکه میزان مطالعات و تجربیات در خصوص توسعه خوشه های صنعتی ، مسبوق به مدت بسیار کمی است، در برنامه های کوتاه مدت توجه خاص به زمینه سازی ، فرهنگ سازی و نشر دانش تئوریک و تجربه به سایر ملل در این زمینه از اولویت خاصی برخوردار است . ذیل بحث فرهنگ سازی و اطلاع رسانی می توان به انتشار کتب ، مقالات و .. تهیه جزوات و کتب راهنمای عملی آموزش مستقیم دست اندرکاران بخش های دولتی و خصوصی و… پرداخت. بدیهی است این امر می بایست از یکسو نقش کارآفرینان در سطح سیاستگذاری و از سوی دیگر ذینفعان خوشه های صنعتی را دربرگیرد.نیازها و تعریف روشهای فرهنگ سازی و اطلاع رسانی از جمله کارکردهایی است که مورد توجه قرار گرفته است .
بمنظور ایجاد تصویری جامع از وضعیت خوشه های صنعتی موجود کشور، شناسایی آنها و تعریف حجم فعالیت مورد نیاز که پایه ای برای سیاستگذاری است، تهیه نقشه کشوری خوشه های صنعتی ضروری خواهد بود. این نقشه که تعیین کننده توزیع جغرافیایی و مشخصات کلی هر یک از خوشه ها در مناطق مختلف است، در واقع هم تصویری از وضع موجود و هم ابزار برنامه ریزی خواهد بود .بمنظور انتقال تجارب کشورها و سازمانها پیشرو و از سوی دیگر تولید دانش و الگوی بومی در زمینه توسعه خوشه های صنعتی ، اجرای پروژه های توسعه خوشه های صنعتی با همکاری سازمانهای بین المللی مثل یونیدو ، کشورهای پیشرو مثل ایتالیا و متخصصان خبره داخلی از برنامه های در دستور کار سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی است . از فعالیت هایی که ذیل این بخش صورت می گیرد می توان به تهیه چارچوب اجرای پروژه ، شناسایی شخصیت های حقیقی و حقوقی قادر به پیاده سازی پروژه ها، همکاری با سازمانهای بین المللی ، آموزش دست اندرکاران بخش دولتی و خصوصی ، تعریف نظام هدایت و نظارت بر پروژه ها ، ایجاد هماهنگی بین سازمانهای ذیربط و عوامل توسعه خوشه های صنعتی و نهایتا مستندسازی نتایج و تولید دانش اشاره نمود . مأموریت اصلی سازمان صنایع کوچک در حوزه توسعه خوشه های صنعتی را می توان تمهید و تسهیل توسعه خوشه های صنعتی تعریف نمود. بطور بدیهی بمنظور حرکت در چارچوب این مأموریت ، نیازمند تعریف فرایندهای کاری و نقش های هریک از نقش آفرینان ذیربط در انجام این مأموریت هستیم. بنابراین طراحی فرآیندها و گردش کارها و همین طور ساختار در سطوح ملی و زیرملی ،بعنوان پیش نیاز انجام وظایف سازمانی شناخته می شود. این ساختار و فرآیندها باید به گونه ای باشند که ضمن پرهیز از مداخله با رویکرد دستوری ، حداکثر اثربخشی را در تمهید ، تسهیل، هدایت و نظارت بر توسعه خوشه های صنعتی داشته باشد. بعلاوه از فراگیری لازم از نظر بخشی، رشته فعالیت ، قانونی، در سطح ملی و زیرملی ،تحت پوشش قراردادن بخشهای خصوصی ، عمومی و دولتی و همینطور مقیاس های مختلف خوشه ها برخوردار بوده و در عین حال حداقل تداخل ، تناقض و تزاحم را باسایر بخشها و یا قوانین و سیاستهای جاری کشور داشته باشد .
بمنظور بسترسازی ، هدایت و حمایت از خوشه ها ، بطور قطع وجود قوانین و مقررات متناسب ضروری خواهد بود. چرا که علاوه بر تأکید بر کاهش موانع قانونی ، ضرورت وجود ضوابط تسهیل کننده توسعه صنایع کوچک و خوشه های صنعتی کاملا احساس می شود. در بسیاری از کشورهای پیشرو وجود چارچوب حقوقی مناسب، بیشترین نقش را در جهت گیری صحیح و ارزش زایی صنایع غذایی فراهم آورده است. بنابراین حتی با فرض وجود کمترین موانع در قوانین و مقررات موجود، حداقل انتظار آن است که رویکردی حمایتی بر قوانین و ضوابط موجود کشور حاکم شود. یکی دیگر از پایه های توسعه خوشه ای با رویکردغیر دستوری، نهاد سازی است .
در صورتی که بخواهیم امکان توسعه صنایع کوچک و خوشه ها فراهم آید، لازم است خدمات مورد نیاز(اعم از خدمات تکنولوژیک، بازار، مالی و…)در اختیار آنها گذارده شود. اما بر اساس اصول مبتنی بر رویکردهای اخیر اغلب این خدمات نمی تواند بطور مستقیم در اختیار واحدها و خوشه ها گذارده شود. انتظار بر آن است که این نقش به درستی از سوی نهادهای موجود وقابل ایجاد در خوشه، ایفاد گردد. از جمله این نهادها می توان به مراکز ارائه خدمات توسعه کسب وکار (BDS providers) ، موسسات پژوهشی و… اشاره نمود. بنابراین گسترش ، توسعه و تقویت نهادها و تعریف مکانیسم های اختصاصی آن، یکی از دستورات کار توسعه خوشه ها است .در بسیاری از کشورها کسب و کارهای کوچک تولیدی و غیر دولتی توسط برنامه ها و سیاست ها مورد حمایت قرار می گیرند . سیاست های گوناگونی در این زمینه وجود دارند که می توانند بر روی کسب و کارهای کوچک موثر باشند از قبیل سیاست صنعتی ، سیاست کشاورزی، سیاست کارگر ، سیاست مالی و مالیاتی ، سیاست تجاری ، برنامه های اموزشی و تحصیلی و سیاست های فناوری می توان نام برد .
عمده ترین خط مشی دولت ها برای حمایت مالی از صنایع کوچک و متوسط عبارتند از :
1-ایحاد فضای کارافرینی 2-ارتقای کار افرینی 3-کاهش مالیات 4-کاهش بوروکراسی اداری 5-ایجاد موسسات پژوهشی و تحقیقاتی با همکاری صنایع و دانشگاهها برنامه و راهبرد های توسعه واحدهای صنفی کوچک و متوسط در برنامه های پنج ساله توسعه اهداف سیاسی دولت ایران نسبت به توسعه و سنجش صنعت کسب و کارهای کوچک و صنعت و اتخاذ راهبردهای مناسب جهت نیل به این اهداف می تواند از اهداف ملی و سیاست های سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی و طرح های توسعه فرهنگی انجام شود .
راهکارهایی در راستای ایجاد و توسعه خوشه‌های صنعتی در کشور پیشنهاد می‌شود.
۱- تعریف جایگاه اساسی خوشه‌ها در نظام صنعت کشور و تدوین استراتژی بلندمدت خوشه‌سازی.
۲- اهتمام جدی به ایجاد نهادهای خدماتی و پشتیبان خوشه‌های صنعتی و ارائه کمک‌های مشاوره‌ای به خوشه‌ها به‌ویژه خوشه‌های ناقص و در مرحله جنینی به‌منظور دستیابی آنها به مرحله بلوغ.
۳- حمایت دولت و بخش‌خصوصی از توسعه بازارهای صادراتی خوشه‌های صنعتی از طریق ارائه مشوق‌ها و حمایتهای خاص صادراتی.
۴- اطلاع‌رسانی مستمر درخصوص اقدامات صورت گرفته در زمینه خوشه‌سازی و دستاوردهای حاصل از آن در کشور توسط نهادهای متولی به‌منظور ترغیب بنگاه‌ها برای فعالیت در قالب خوشه صنعتی.
۵- تلاش جدی دولت در راستای نوسازی و تقویت زیرساخت‌های لازم در جهت توسعه خوشه‌های صنعتی کشور.
آنچه به مطالعه آن پرداختیم چکیده ای از بررسی ها و تحقیقات انجام شده است . در راستای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با نویسنده آن در ارتباط بوده و متن کامل را دریافت نمایید.
imanhayati800@gmail.com
دکتر سید ایمان حیاتی
معاون صنایع کوچک استان تهران
منابع و مآخذ :
– خوشه های صنعتی رویکردی نوین در توسعه صنعتی. نوشته هوبر اشمیتزو خالد ندوی.ترجمه عباس زند باف وعباس مخبر
– همکاری صنایع، خوشه صنعتی، توسعه پایدار. نوشته فرانک پایک . ترجمه بهرام شادابی و جهانگیر مجیدی
– خوشه های صنعتی الگوی موفق توسعه درون زا. نوشته روبرتا رابلوتی .ترجمه عباس مهرپویا وجهانگیر مجیدی
و…….
منبع:نشریه کیفیت و مدیریت