محمد امین قلم‌بر
عضو هیات مدیره انجمن آینده‌نگری ایران
گزارش روندهای جهانی از سال 1997 میلادی به طور مستمر، هر 4 سال یکبار توسط شورای ملی اطلاعات آمریکا منتشر می‌گردد. آخرین نسخه‌ی این گزارش در مارس 2021 میلادی به روندهای جهانی بر اساس 4 حوزه جمعیت‌شناختی، اقتصادی، زیست‌محیطی و فناوری می‌پردازد. این گزارش به منظور فراهم کردن چارچوب علمی-تحلیلی برای سیاست‌گذاران و صاحبان کسب‌وکارها در سطوح بین‌المللی نگاشته شده است.
محتوای این گزارش به سیاست‌گذاران و صاحبان‌کسب‌وکارها کمک می‌کند تا تجزیه و تحلیل دقیق‌تری در خصوص وضعیت فعلی خود و همچنین برنامه‌ریزی استراتژیک در خصوص آینده داشته باشند. علاوه براین به آن‌ها کمک می‌کند تا عدم‌قطعیت‌های آینده را بهتر و دقیق‌تر شناسایی نموده و برای آن‌ها راهکارهای مناسبی بیندیشند. در این گزارش بر این موضوع تاکید شده که هدف آن ارائه یک پیش‌بینی خاص و مشخص از آینده نیست بلکه مقصود ارائه تصویری کلان از آینده‌های ممکن و موجه را برای مخاطبان است. این گزارش علاوه بر تاکید به عدم‌قطعیت‌های ناشی از ادامه انتشار ویروس کرونا به بررسی مهمترین پیشران‌های جهانی در چهار حوزه جمعیت‌شناختی، مسائل زیست‌محیطی، مسائل اقتصادی و حوزه فناوری می‌پردازد که در ادامه نکات کلیدی هر حوزه تشریح گشته است.
گسترش عدم‌قطعیت کووید 19
پیش از بررسی پیشران‌ها در 4 حوزه: جمعیت‌شناختی، مسائل زیست‌محیطی، حوزه اقتصادی و فناوری باید به یک عدم قطعیت مهم و ضروری با عنوان “کووید 19” بپردازیم. اکنون با گذشت بیش از 18 ماه از شیوع ویروس کرونا، همچنان جامعه جهانی با این موضوع دست و پنجه نرم می‌کند. تولید واکسن اگرچه توانسته تا حدی با افزایش تلفات ناشی از کرونا مقابله کند، اما همچنان این کروناست که می‌تازد. از اساسی‌ترین چالش‌های مقابله با این ویروس، جهش‌های مختلف آن بوده که علائم و رفتارهای متفاوتی از خود بروز می‌دهد. گونه‌ی هندی، آفریقایی، برزیلی، دلتا و … از جهش‌های کرونا هستند که تاکنون گروه زیادی را مبتلا و به کام مرگ کشانده است. در این گزارش بیان شده، اگرچه احتمال بروز بیماری‌های همه‌گیر در گزارش‌های پیشین پیش‌بینی شده بود اما برآورد دقیقی از میزان تاثیر و خسارات احتمالی بر بخش‌های مختلف سنجیده نشده بود. لذا طرح سوالات زیر با محوریت کرونا و بررسی تاثیر آن بر روندهای جهانی تاثیر مهمی در تصمیم‌گیری‌ها خواهد داشت:
- با توجه به شیوع کرونا، کدام یک از روندهای جهانی پایدار خواهند بود؟
- با توجه به شیوع کرونا، کدام یک از روندها سرعت بیشتری می‌گیرند؟ کدام یک افت خواهند داشت؟
- آیا پاندمی کرونا می‌تواند نیروهای جدیدی را برای شکل‌گیری آینده به وجود آورد؟
پیشران‌های جمعیت شناختی
عوامل کلیدی حوزه جمعیت‌شناختی شامل موارد زیر می‌باشند:
الف- کندشدن روند رشد جمعیت و همچنین افزایش میانگین سنی جوامع در سطح بین‌المللی، فرصت‌های اقتصادی بالقوه‌ای را برای برخی از کشورهای در حال توسعه فراهم می‌آورد. اما افزایش سریع جمعیت در برخی از کشورهای توسعه یافته مانند چین بر رشد اقتصادی جهانی اثرگذار خواهد بود.
ب- کشورهای نسبتا فقیر در آفریقا و جنوب آسیا تقریبا تمام رشد جهانی جمعیت را در طی دو دهه آینده به خود اختصاص خواهند داد و این رشد جمعیت گسترده همزمان با رشد فزاینده شهرنشینی است. به احتمال زیاد، زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های لازم از این رشد جمعیت غافلگیر خواهند شد. از سویی دیگر به دلیل افزایش جمعیت ظرفیت‌های زیادی برای تامین زیرساخت‌ها و توسعه سیستم‌های آموزشی برای رشد اقتصادی وجود دارد.
ج- طی دو دهه آینده، تغییرات جمعیتی و انگیزه‌های اقتصادی به احتمال زیاد فشار زیادی را برای مهاجرت افراد وارد می‌کنند. این مهاجرت‌ها عمدتا از کشورهای آفریقایی به سمت کشورهای در حال توسعه یا کشورهای توسعه یافته با جمعیت پیر خواهد بود. مناقشات و درگیری‌های اقلیمی نیز روند مهاجرت را تشدید خواهد کرد.
د- روندهای توسعه جمعیتی و انسانی فشارهایی را بر دولت‌ها در خصوص افزایش سرمایه‌گذاری در بخش عمومی و همچنین سیاستهای کنترلی مهاجرتی وارد خواهد کرد. این امر زمینه‌ساز افزایش سهم منطقه آسیا در سازوکارهای بین‌المللی خواهد شد.
پیشران‌های زیست‌محیطی
عوامل کلیدی حوزه زیست‌محیطی شامل موارد زیر می‌باشند:
الف- طی 20 سال آینده، اثرات فیزیکی و ملموس ناشی از تغییرات اقلیمی مانند افزایش سطح دما، افزایش سطح دریاها و حوادث آب‌وهوایی بر تمامی کشورها اثر خواهد گذاشت. هزینه‌ها و چالش‌های مرتبط با این حوزه به طور نامتناسبی بر دوش کشورهای در حال توسعه خواهد بود. از سویی دیگر همزمان با افزایش تخریب محیط زیست، امنیت تامین انرژی، غذا، آب و سلامتی نیز به خطر خواهد افتاد.
ب- تاکید جهانی بیشتری بر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای با استعانت از فناوری‌های جدید تامین انرژی و تکنیک‌های حذف انتشار دی اکسید کربن وجود خواهد داشت. تمرکز دیگر بر دستیابی به اهداف توافق پاریس مبنی بر رسیدن به محدوده 1.5 درجه سانتی‌گراد گرمایش جهانی است. با این حال با نزدیک شدن به این مهم، احتمالا در 20 سال آینده، تحقیقات بیشتری در خصوص مهندسی زمین و خنک کردن این سیاره با وجود پیامدهای احتمالی خطرناک آن صورت می‌گیرد.
ج- بحث و تبادل نظر در خصوص چگونگی رسیدن به سطح صفر انتشار گازهای گلخانه‌ای به شدت افزایش می‌یابد. زیرا منافع و مسئولیت کشورها در این خصوص با یکدیگر یکسان نیست. از این رو رقابت میان کشورها افزایش یافته و ممکن است بی‌ثباتی‌هایی ایجاد شود. این بی‌ثباتی‌ها موجب تشدید در وضعیت نظامی کشورها و حتی بروز اختلافات سیاسی می‌گردد.
پیشران‌های اقتصادی
عوامل کلیدی حوزه اقتصادی شامل موارد زیر می‌باشند:
الف- طی دو دهه آینده روندهای اقتصادی جهانی شامل: افزایش میزان بدهی ملی، پیچیده‌تر شدن و تکه تکه شدن محیط کسبوکار، گسترش جهانی تجارت در حوزه خدمات، اختلالات جدید شغلی و تداوم رشد شرکت‌های قدرتمند به وقع خواهد پیوست.
ب- بسیاری از دولت‌ها ممکن است انعطاف‌پذیری خود را کاهش داده تا از بار مسئولیت‌های خود در خصوص بدهی‌ها، تنوع قوانین و مقررات تجاری و فشارهای‌های عمومی برای مواجهه با تغییرات (از طیف مسائل جمیعت‌شناختی یا تغییرات اقلیم) کم کنند.
ج- به نظر می‌رسد اقتصاد کشورهای آسیایی همچنان به رشد گذشته خود ادامه دهند. اگر چه به طور بالقوه ممکن است سرعت آن‌ها کندتر شود اما نکته دیگر این است که رشد بهره‌وری یک متغیر کلیدی در سطح جهان خواهد بود. افزایش نرخ رشد در کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی به دولت‌ها در خصوص مقابله با چالش‌های اقتصادی، جمعیت‌شناختی و … کمک می‌کند. همچنین افزایش نرخ رشد در منطقه آسیا می‌تواند کشورها را از دام درآمد متوسط رهایی بخشد.
پیشران‌های فناوری
عوامل کلیدی حوزه فناوری شامل موارد زیر می‌باشند:
الف- طی دو دهه آینده سرعت و تاثیر تحولات فناوری افزایش می‌یابد. تجربیات و قابلیت‌های بشر بهبود یافته و ظرفیت‌های بالقوه برای حل چالش‌های اساسی مانند پیری، تغییرات اقلیم و کاهش بهره‌وری را ارائه دهد. اگرچه ممکن است تنش‌ها و اختلالات جدیدی در بین جوامع، صنایع و دولت‌ها ایجاد شود.
ب- در دهه‌های آینده شاهد افزایش رقابت در سطح جهانی با هدف دستیابی به برتری فناوری به واسطه کسب عناصر اصلی آن که شامل استعداد، دانش و بازارها است، خواهیم بود. این مساله به طور بالقوه منجر به ظهور رهبران و هژمونی جدید فناوری می‌گردد.
ج- رقابت برای تسلط فناورانه به طور جدایی ناپذیری با مسائل ژئوپلتیک پیوند می‌خورد و منجر به گسترده‌تر شدن رقابت میان کشورهایی همچون چین و آمریکا می‌شود. اما در عین حال، برتری فناوری بواسطه شرکت‌هایی که از افق دید بلندمدت و دسترسی به منابع جهانی برخوردار هستند، ایجاد می‌شود.
د- فناوری و برنامه‌های کاربردی مستقل برای سازگاری سریع با رشد جهانی در دسترس خواهد بود و کشورهای در حال توسعه را قادر می‌سازد تا از جدیدترین پیشرفت‌های فناوری بهره گرفته و در بازارهای کوچک توسعه یابند. همچنین این رخداد منجر به افزایش مشارکت در زنجیره عرضه جهانی خواهد شد.
محمد امین قلم‌بر؛عضو هیات مدیره انجمن آینده‌نگری ایران